150 سالگی FA Cup؛ این داستان تکامل فوتبال است
هفت‌یک- میشل پلاتینی پیش از قرعه‌کشی لیگ قهرمانان در مونته‌کارلو، با خرسندی و آرامش سر میز صبحانه در تراس آفتابگیر هتل نشسته بود. او رییس قدرتمند یوفا بود و همین نشان می‌داد که چرا فینال لیگ قهرمانان را از زمان برگزاری سنتی‌اش در وسط هفته به شنبه منتقل کرده است.
او به من گفت:” این همان روز واقعی است که باید برای برگزاری فینال مسابقات داشت. به یاد دارم که وقتی پسربچه بودم هر سال برای فینال جام حذفی در انگلیس هیجان داشتم. در آن زمان فوتبال‌های زیادی از تلویزیون پخش نمی‌شد و این موقعیتی عالی بود: ومبلی، 100 هزار هوادار، پیش‌بینی‌ها، آوازها، شاید حضور ملکه یا هرکس دیگر- و مهم‌ترین بازی.”
دهه 1950 و اوایل 1960 میلادی با جادوی جدید تلویزیون واقعیتی دراماتیک از جام حذفی را به هواداران در سراسر دنیا ارائه کرد. اولین شنبه ماه می همیشه “روز برگزاری فینال حذفی” بود. هواداران در انگلیس با تمام شور و اشتیاق خود غافل از این بودند که این قدرت چطور با تصاویر تار سیاه و سفید باعث ایجاد هیجان در خارج از کشور می‌شود.
این مقاله در شماره ماه می 2021 نشریه World Soccer منتشر شد.
اما این پلاتینی بود که سال‌ها بعد از جام حذفی- قدیمی‌ترین رقابت جهان- به عنوان الگویی از اوج جذابیت در برگزاری بالاترین سطح فوتبال استفاده کرد. پلاتینی در زمینه الهام گرفتن از خاطره کودکی‌اش فراتر رفت. یوفا تحت هدایت لنارت جانسون، رییس قبلی، طرحی برای اهدا جام قهرمانی در زمین را به نمایش گذاشته بود اما پلاتینی این روش را رد کرده تا طرح بالا رفتن سنتی بازیکنان از پله‌ها برای رسیدن به جایگاه ویژه و دریافت جام در این جایگاه را بار دیگر زنده کند. بار دیگر:” این شیوه اهدای جام در فینال جام حذفی بود.”
محبوبیت ناگهانی و شدید فوتبال در سراسر جهان به همراه انقلاب تکنولوژی و فوران درآمدزایی میلیاردی سایر رقابت‌ها باعث کاهش اهمیت، ارزش و جایگاه جام حذفی شد. اما خدشه‌ای به الهام‌بخش بودن آن وارد نشده است. شکل امروزی فوتبال به واسطه دستاوردهایی است در طول تاریخ جام حذفی به دست آمده است. لیگ‌ها ضروری و “گاهی” هیجان‌انگیز هستند اما هیچ چیز نمی‌تواند با نمایش جذاب فوتبال حذفی رقابت کند که از اواخر قرن نوزدهم میلادی در انگلیس پیشتاز بوده است.
اکثر خاطرات مهم از جام جهانی، لیگ قهرمانان و جام ملتهای اروپا در چنین نمایش‌های حذفی جذابی رقم می‌خورد. حدود هشت سال پس از تاسیس اتحادیه فوتبال انگلیس در سال 1863، کمیته هفت نفره این سازمان طرحی در نظر گرفت “که باید یک جام رقابتی زیر نظر این اتحادیه برگزار شود و باید از تمامی باشگاه‌های متعلق به این اتحادیه برای حضور در آن دعوت به عمل بیاید”. این زمان تاریخی 20 جولای 1871 و پیشنهاد دهنده این طرح چارلز دبلیو آلکاک بود. آلکاک نه تنها در سمت دبیری اتحادیه فوتبال فعالیت می‌کرد بلکه بازیکن برجسته فوتبال و کریکت، خبرنگار و بعدها دبیر باشگاه کریکت “ساری کانتی” نیز بود. او شخصیتی به روز داشت که فوتبال تنها ورزشی نبود که به آن می‌پرداخت. اتوموبیل‌رانی، بوکس و شکار چند مورد از تفریحاتی بودند که او به عنوان ورزشکار آماتور در آنها حضور پیدا می‌کرد.
اما این متمرکز کردن فوتبال در مسابقات جذاب ملی بود که آلکاک- بیشتر به صورت تصادفی تا از پیش طراحی شده – از طریقش آن را در دسترس مردمی قرار داده بود که به لطف قوانین کار در ساعت دو بعد از ظهر شنبه تعطیل می‌شدند و به دنبال لذت بردن از اوقات فراغت خودشان بودند.
آلکاک برای طراحی ساده مراحل حذفی از سیستم مسابقات بین گروهی دوران حضورش در مدرسه هارو الهام گرفت. بنابراین جام حذفی در تاریخ 16 اکتبر 1871 قوانینش را تعیین کرد و 15 ورودی پیشگام را پذیرفت؛ ورودی سالانه امروزه حدود 800 تیم است.
همانطور که آلکاک در شناخت فوتبال امروز به مشکل می‌خورد، هواداران امروزی نیز در دنبال کردن فوتبالی که او می‌شناخت به دردسر می‌افتادند: هیچ خط تعیین‌کننده کنار زمینی وجود نداشت، به جای تیر دروازه از نوار چسب استفاده می‌شد، ضربه سر نبود، پرتاب اوت با یک دست انجام می‌گرفت، دو سرداور حکم حضور داشتند اما از هیچ داور یا کمک داوری استفاده نمی‌شد. و تکنولوژی؟ مشخصا نه.
انگیزه ایجاد شده از طریق برگزاری اولین رقابت ملی حائز اهمیت نمی‌تواند دستکم گرفته شود. اساس رقابتی قوانین یکپارچه شده بازی زمینه را برای اولین دیدار رسمی ملی بین انگلیس و اسکاتلند در سال 1873 و سپس تاسیس لیگ فوتبال در سال 1888 را فراهم کرد. در طول زمان، گسترش این جام باعث ازدیاد فوتبال‌های سازماندهی شده خارج از دانشگاه‌ها و مدارس عمومی پیشگام و در بین مردم معمولی شد.
اولین فینال در 16 مارس 1872 بین رویال اینجینیرز-تیمی متشکل از افسران ارتش- و وندررز، باشگاهی از دانش آموزان سابق مدارس عمومی از جنوب لندن، برگزار شد. اینجینیرزها به فاصله ده دقیقه از شروع بازی از هم پاشیدند چرا که ستون فقرات یکی از بازیکنان آنها دچار شکستگی شد. وندررز با تک گل مورتون پتو بتس به پیروزی رسیدند. بتس که یکی از دانش آموزان قدیمی مدرسه هارو بود، یکی از اعضای کمیته اتحادیه فوتبال که خالق این مسابقات بودند نیز به حساب می‌آمد.
بتس با نام ای. اچ. چکر بازی می‌کرد. در دور اول تیمی به نام هارو چکرز پس از رویارویی با وندررز در قرعه حذف شد. بتس، یکی از بازیکنان چکرز، به وندررز پیوست. این مشکلی نبود. به هرحال آلکاک- یکی از هم مدرسه‌ای‌های او در هارو- کاپیتان وندررز بود. به شکل تصادفی جام نقره 20 پوندی پس از بازی در کنینگتون اووال اهدا نشد، بلکه چهار هفته بعد در جریان مراسم شام سالانه وندررز به این تیم داده شد.
دوازده سال اولیه این مسابقات با سلطه چهار باشگاه همراه بود: وندررز (پنج قهرمانی)، اولد اتونینز (دو)، رویال اینجینیرز و دانشگاه آکسفورد (هر کدام یک). آنها در مجموع 19 حضور در فینال دارند. لرد کینِیرد اولین فوق ستاره این جام بود. او پنج بار با وندررز و اولد اتونینز قهرمان شده، در سال 1890 رییس اتحادیه فوتبال شد و تا زمان مرگش که کمی پیش از دیدار فینال در 1923 بود با قدرت در این سمت باقی ماند. کینیرد و آلکاک برخلاف ذات سنت‌گرای‌شان، شروع کنندگان پذیرش حرفه‌ای‌گری بودند.
ایده دریافت پاداش برای قهرمانان مسابقات ابتدایی توهین‌آمیز و ناراحت‌کننده بود. آنها به واسطه عشق خودشان به فوتبال، بازی می‌کردند. اما موفقیت بسیار جامی که آنها راه‌اندازی کردند، بود که زمینه‌ساز نیاز به رقابتی معمول‌تر شد: از این رو تاسیس لیگ فوتبال و متعاقب آن ابداع حرفه‌ای‌گری شکل گرفت.
مسابقات مدارس عمومی به بازی مردم تبدیل شده بود. در همین زمان تاجران، صنعت‌گران و ماجراجویان بریتانیایی این ورزش را در سراسر جهان پخش کردند اما شوری که این جام در زادگاهش ایجاد کرد، در هیچ کشور دیگری تکرار نشد. و این اتفاق به صورت تصادفی در احترام بسیار ویژه انگلیسی‌ها برای غول‌کش‌ها نیز صدق می‌کند.
اولین بار در فینال FA Cup سال 1923 بود که جمعیتی 100 هزار نفری برای تماشای بازی به ومبلی رفت و پلیس سواره مجبور به خارج کردن جمعیت از زمین شد.
محبوبیت رو به رشد فوتبال در فینال جام حذفی 1923 مشهود بود که اولین حضور بیش از 100 هزار نفری هواداران در سراسر ورزشگاه امپایر در ومبلی رقم خورد. پس از این که موج خروشان جمعیت توسط پلیس سواره شامل پی‌سی جرج اسکوریِ معروف سوار بر اسب سفیدش، بیلی، به کناره‌های زمین برگردانده شدند، بولتون واندررز توانست با دو گل برابر وستهام یونایتد به پیروزی برسد. هیچ تاریخ مکتوبی از این جام بدون تصویری از آن لحظات، کامل به حساب نمی‌آمد: یکی از آن تصاویر نمادین که نشان دهنده جایگاه جام حذفی در سرنوشت این ملت است.
تا آن زمان جام حذفی و لیگ فوتبال یاد گرفته بودند که در کنار هم زندگی کنند. با وجود تمام پیشرفت بازی و بازیکنان بزرگی که در آن حضور داشتند، هیچ باشگاهی نتوانسته بود در طول سال‌های بین دو جنگ جهانی در قهرمانی لیگ و حذفی دبل کند؛ حتی آرسنال قدرتمند هربرت چپمن نیز در انجام این کار موفق نبود. اما این شرایط ادامه پیدا کرد تا اتفاق جدیدی را رواج دهد: سرودهای جمعی در 1927 و شماره پیراهن‌ها که برای اولین بار در فینال 1933 بین اورتون و منچسترسیتی مورد استفاده قرار گرفت.
جذابیت رقابت‌ها با دست نیافتنی بودن “دبل” در دهه 1950 میلادی رشد کرد که اوج دوران محبوبیت جام حذفی بود؛ پوشش تلویزیونی به این محبوبیت دامن می‌زد که توجه هواداران نه تنها در انگلیس بلکه در سراسر جهان را به خود جلب می‌کرد- حتی اگر مجبور می‌شدند برای تماشای خبرنامه‌ها در سینماهای محلی‌شان انتظار بکشند.
چندین فینال تحت تاثیر مصدومیت‌های جدی بازیکنان قرار گرفتند: والی بارنز، مدافع کناری آرسنال، در 1952، اریک بل از بولتون در دیدار معروف به فینال متیوز در 1953، برت تراوتمن، دروازهبان منچسترسیتی، با گردن شکسته در 1956، ری وود از منچستریونایتد در 1957، روی دوایت، وینگر ناتینگهام فارست، در 1959، دیو ولان از بلکبرن روورز در 1960 و لن کالمز از لسترسیتی در 1961. کاپیتان دنی بلنچ‌فلاور در فینال سال 1961 جام قهرمانی را بالای سر برد تا تاتنهام به عنوان اولین تیمی که در قرن بیستم دبل می‌کند، تاریخ‌ساز شود.
مشکلات کاملا غیرمنصفانه در تمامی این فینال‌ها، مستقیما منجر به انجام اولین تعویض‌ها در فوتبال انگلیس در سال 1965 شد. فوتبال از بازی 11 نفره به بازی تمام اعضای تیم تبدیل شد. جام حذفی بار دیگر حامل تغییری انقلابی شده بود. در آن زمان بهترین روزهای این جام به پایان رسیده بودند. ساخت موتورهای آئورو جِت، بالی برای پرواز به مسابقات جدید اروپایی داد و درنهایت لیگ برتر به جای جام حذفی به اولویت مدیران و سرمربیانی تبدیل شد که به فکر محافظت از خودشان بودند. درخواست‌های تلویزیونی باعث از بین رفتن برگزاری همزمان دیدارها در روزهای شنبه‌ها و پخش رادیویی قرعه کشی مرحله بعد در روز دوشنبه شد؛ در حالی که امروزه حتی بازپخش‌ها نیز قربانی ازدحام تقویم برگزاری مسابقات می‌شوند.
جذابیت و کاریزمای جام حذفی با تخریب صحنه نمایش قدیمی بزرگ آن (توضیح مترجم: منظور بازسازی ورزشگاه ومبلی است) در سال 2001 بیش از پیش کمرنگ شد. شش سال بعد ومبلی شیک و بدون نقص از آوار ورزشگاه امپایر سر برآورد. هزینه‌های ساخت و ساز باعث شد که اتحادیه فوتبالِ نیازمند پول، تقریبا تمامی دیدارهای بزرگ از جمله نیمه‌نهایی‌های جام حذفی را در این ورزشگاه برگزار کند.
ویژگی قدیمی جام حذفی از دست رفت و هرگز برنگشت. بی‌حرمتی بیشتر زمانی رخ داد که تاریخ برگزاری این بازی از زمان سنتی خود در اولین شنبه ماه می تغییر کرد و حتی ساعت شروع آن نیز به شب بازگردانده شد.
پلاتینی سر میز صبحانه در مونته کارلو در حالی که با حسرت خاطراتش را مرور می‌کرد، صراحتا پرسید:” چرا؟” او که دیگر شخصیتش با رسیدن به ریاست تغییر کرده بود، همان زمان پاسخ‌ها را می‌دانست: همان پاسخ‌هایی که در ترغیب او برای انتقال فینال لیگ قهرمانان به شنبه‌ها کمک کردند- میزان بیننده‌های تلویزیونی، درآمد تبلیغاتی و ترجیح حامی مالی.
اما دیگر جایی برای احساسات نیست؟ اشتباه است. موجودیت ادامه‌دار جام حذفی نه تنها روایتگر افسانه خود است بلکه راوی داستان تکامل اتحادیه فوتبال نیز به حساب می‌آید.